पारिजातको संक्षिप्त परिचय

१९९४ साल बैशाख महिनाको एक दिन डाक्टर के.एस.वाइबा र उहाँकी दोस्री पत्नी अमृत मोक्तानको घरमा एक बालिकाले जन्म लिइन् । ती बालिकाको नाम विष्णुकुमारी वाइबा राखियो । उनको बाल्यकाल अन्य बालबालिकासरह बिते पनि उनको स्वभावमा भने अरुभन्दा केही अन्तर देखापर् यो । उनी अलिक गम्भीर निडर चिन्तनशील र अन्तर्मुखी थिइन् । उनको स्वास्थ्य सानैदेखि राम्रो थिएन । उनलाई १३ वर्षको उमेरदेखि हाडजोर्नीको रोगले छोयो । यो रोग नै उनको जीवनपर्यन्त रह्यो ।

उनको जीवनलाई पहिलो पटक झक्झक्याइ दिने घटना आपुनै दाजु शिवको दर्दनाक मृत्यु थियो । पोखरीमा डुबेको मान्छेलाई बचाउन जाँदा २०१० सालमा उनको मृत्यु भएको थियो । यो घटनाले उनको संवेदनशील मनलाई मात्र हल्लाएन कि सम्पूर्ण परिवारलाई झक्झक्यायो । गाउँ परिवर्तन गर्दा अलिकति भएपनि सान्त्वना मिल्छ कि भनेर उनका बाबु डाक्टर के.एस.वाइबा २०१० सालमा काठमाडौं आइपुगे । त्यसबेला उनको उमेर १७ वर्षको थियो । त्यही साल पद्मकन्या विद्याश्रम डिल्लीबजारबाट उनले एस.एल.सी.परीक्षा उत्तीर्ण गरिन् । उनले पद्मकन्या क्याम्पसबाट २०१३ सालमा आई.ए र २०१५ सालमा बी.ए.उत्तीर्ण गरिन् । एम.ए.मा अङ्ग्रेजी विषय लिएर पढिन् । तर रोगका कारण जाँच दिन सकिनन् र पढाइको सिलसिला टुट्यो । विश्वविद्यालयबाट प्रमाणपत्र प्राप्त गर्ने अध्ययनको सिलसिला टुटे पनि उनको भावुक मनले नेपाली साहित्यको अध्ययनको सिलसिला जोडिसकेको थियो ।

२०१३ सालमा 'धरती' नामक पत्रिकामा दुई वटा कविता प्रकाशित गरी नेपाली साहितयको विकासमा आफूलाई समर्पित गर्ने अठोटको अभिव्यक्ति पारिजातबाट भइसकेकेा थियेा । २०१४ सालमा त्इसताका युवा कविहरुद्वारा स्थापित 'रोदीघर' नामक साहित्यिक यात्रामा उनको प्रवेश सुरु भयो। २०१४ सालमै 'आकाङ्क्षा' कवितासङ्ग्रह पहिलो पुस्तकको रुपमा प्रकाशित भयो । घरको अवस्था अत्यन्त दयनीय भएकाले जीवन धान्न २०१६ सालदेखि २०१८ सालसम्म मदन मेमोरियल स्कुल पाटनमा शिक्षिकाको जागिर खानुपर् यो । यो जागिर खाँदाखाँदै रोगले निकै च्यापेर ल्याइसकेको थियो । त्यसले हावापानी बदल्दा केही बिसेक होला कि भन्ने आशामा २०१८ सालमा स्कुलको जागिर छाडी काठमाडौं प्रवेश गरेको ७ वर्षपछि पहिलोपल्ट १ महिनाको लागि दार्जिजिङ फर्कनुभयो । तर रोग झन्झन् बढ्दै गएपछि २०२१ सालदेखि ओछ्यानमै पर्नुभयो । जुनबेला उहाँ ओछ्यानमा पर्नुभयो त्यसबेला उहाँको उमेर २७ वर्षको मात्र थियो । त्यो बेलादेखि उहाँ जीवनभर ओछ्यानको ओछ्ायनमै रहनुभयो ।

नेपाली साहित्यको आकाशमा २०१३ सालदेखि कविताको माध्यमबाट आपुनो चिनारी सुरु गरेको भएतापनि गद्यलेखन प्रयासमा पनि निरन्तर लागिरहेको कुरा उहाँका चार वटा उपन्यास 'सङ्घर्ष', 'वर-पीपल', 'मानव', 'अन्तर्यामी' र 'शारदा' चित्त बुभुदो नभएको कारण जलाइदिएको कुराले स्पष्ट हुन्छ । यो लेखाइको समय थियो २०१८ देखि २०२१ सालसम्म । उहाँले यी सबै जलाएपछि अर्को पाँचौँ उपन्यासले तत्कालीन नेपाली साहित्यकाशमा ठूलो हलचल ल्याइदियो । 'शिरीषको फूल'ले २०२२ सालको मदन पुरस्कार प्राप्त गर् यो । लामाले राखिदिएको 'छेडुकोल्मा' र न्वारनमा राखिदिएको नाम 'पारिजात' सधैँ ओझेलमा परिदियो । नेपाली आकाशमा 'पारिजात' नाम चम्कन थाल्यो ।

२०२३ सालमा तत्कालीन राजनीतिक व्यवस्थाका विरुद्ध केही सङ्गीतकार र लेखक कविहरुले आपुनो प्रकारको विद्रोहको स्वर उचाल्न एउटा समूहको निर्माण गरे । तयो समूहको नाम थियो 'राल्फा' । यस समूहको केन्द्रविन्दुको रुपमा पारिजात हुनुहुन्थ्यो । यो समूहले आपुना विद्रोहका स्वर देश-विदेशमा जहाँजहाँ उराल्दै हिँड्यो त्यहाँ-त्यहाँ आपुनो अशक्त शरीर लिएर पनि जानुभयो । पछि यही राल्फाली यात्रा नै नयाँ जनवादी संस्कृति र प्रगतिशील लेखनफाँटमा महत्वपूर्ण कोसेढुङ्गा बन्न पुग्यो ।

स्वास्थ्या झन्झन् खराब हुँदै गयो । हाड-जोर्नीको रोग त छँदै थियो त्यसमाथि पनि क्षयरोग अल्सर दम पनि थपिएर बाँच्न मुस्किल पारिदिए । यी रोगहरुबाट मुक्ति पाउन उहाँ २०२६ २०२९ २०३० र २०३१ सालमा पटक-पटक गरी भारतमा उपचारार्थ जानुभयो । स्वास्थ्यमा कुनै सुधार नहुने स्पष्ट भएपछि उहाँले आपुनो मनलाई सम्हाल्नुभयो र आपुूलाई साहित्यबाट मात्र नभई वैचारिकरुपले पनि देश र जनताका निम्ति समर्पित गर्ने अठोट लिई २०३४ सालमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी चौथो महाधिवेशनको सदस्यता लिनुभयो । उहाँ शारीरिक पीडाको कुनै वास्ता नगरी महिला मुक्तिको कार्यमा सकि्रय हुनुका साथै अखिल नेपाल महिला सङ्घको अध्यक्ष बनी भूमिगत कार्यमा सकि्रय हुनुभयो । पारिजात २०३५/२०३६ सालको आन्दोलनमा ज्यादै सकि्रय हुनुभयो । २०३६ सालमा प्रगतिशील लेखक कलाकार सङ्घको स्थापनाको लागि पनि उहाँको सकि्रय भूमिका रह्यो ।

गीत सङ्गीतमा उहाँको ठूलो लगाव थियो । वेदना सांस्कृतिक समूहसँगै र पछि इसाससँगै पटक-पटक गरी भारतका विभिन्न प्रान्तहरु लगायत स्वदेश र विदेशमा उहाँले भ्रमण गर्नुभयो । उहाँ इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजको इसास को मानार्थ अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो ।

२०४६ सालको जनआन्दोलनमा ज्यानको कुनै पर्वाह नगरी उहाँ सडकमा ओर्लनुभयो । विभिन्न कि्रयाकलापहद्वारा जनआन्दोलनलाई सफल पार्न कि्रयाशील रहनुभयो । २०४६ साल चैत्र ३ गतेको लेखक तथा कवि कलाकारको ऐतिहासिक विरोध प्रदर्शनमा पारिजात सबभन्दा अघिल्लो पङ्क्तिमा बसी कालोपट्टि बाँधी विरोध पदर्शन गर्ने कार्यलाई सफल पार्न सहभागी हुनुभयो । प्रजातन्त्रको पुनर्वहालीपछि नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई प्रजातन्त्रिकरण गर्नुपर्दछ भन्ने माग राखी सङ्घर्षमा ओर्लेको 'प्राज्ञिक सङ्घर्ष समिति'को संयोजक हुनुहुन्थ्यो । प्राज्ञहरुको माग पूरा गराउन भरमग्दुर प्रयास गर्नुयभो । पारिजात विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय सङ्घ संस्थासँग पनि संलग्न हुनुहुन्थ्यो । उहाँ नेपाल मावनअधिकार सङ्गठनको उपाध्यक्ष अखिल नेपाल महिला माचको संस्थापक अध्यक्ष बन्दी सहायता नियोगको संस्थापक अध्यक्ष तथा त्रि.वि.सभाको सदस्य हुनुहुन्थ्यो । अन्तराष्ट्रिय सङ्घ-संस्थाहरुमा Out Right International, Feminist Association, Society for Women Geographer, Amnesty International आदिसँग सम्बन्धित हुनुहुन्थ्यो ।

उहाँले मदन पुरस्कार गङ्की पुरस्कार र पाण्डुलिपि पुरस्कार पाउनुभएको थियो । उहाँलाई 'जनमत' र 'नेपाल तामाङ घेदुङ सङ्घ'द्वारा अभिनन्दित गरिएको थियो । पारिजातद्वारा लिखित पुस्तक 'शिरिषको फूल'को अङ्ग्रेजी अनुवाद Blue Mimosa लाई अमेरिकाको मेरिल्याण्ड युनिभसर्िटीको पाठ्यक्रममा पनि राखियो । उहाँलाई मनपर्ने रङ्ग हरियो मनपर्ने ऋतु वर्षा मनपर्ने फूल गुराँस र मनपर्ने खाना छोइला मम सुख्खा रोटी काभ्रो चिण्डो टमाटर र कोइरालो थियो ।

उहाँको निधन लामो समयसम्मको पुरानो व्यथाले २०५० साल वैशाख ५ गते बिहान ४ बजे वीर अस्पतालको विशेष उपचार कक्षमा भयो ।

चौथो शृङ्खलामा पारिजात महिला कवि गोष्ठी

१८ चैत्र । पारिजात स्मृति केन्द्रको आयोजनामा 'पारिजात महिला कवि गोष्ठी'को चौथो शृङ्खला सम्पन्न भएको छ । काठमाडौंको रविभवनस्थित रातो घरमा संचालित चौथो शृङ्खलामा कविहरु प्रगति राई, अस्मिता मानन्धर, सुधा त्रिपाठी, हरिमाया भेटवाल, चन्दा थामी, शुशिला प्रधानाङ्ग र लक्ष्मी मालीले आ-आफ्ना कविता सुनाउनुभयो । वाचित कविताहरुमाथि कवि श्रवण मुकारुङ लगायत अन्य सहभागीहरुले टिप्पणी गरेका थिए ।

पारिजात महिला कविता गोष्ठीको तेस्रो शृङ्खला सम्पन्न

सशक्त महिला कविहरु उत्पादन गर्ने उद्देश्यसहित पारिजात स्मृति केन्द्रले पारिजात महिला कविता गोष्ठी साचालन गरिरहेको छ । यही फागुन ८ गते त्यसको तेस्रो श्रृङ्खला सपन्न भयो । तेस्रो श्रृङ्खलामा कवि बिमला तुम्खेवा, हरिमाया भेटवाल र सरिता लामाले आपुना दुई-दुई वटा कविता वाचन गर्नुभयो । वाचित कविताहरुमाथि कवि विक्रम सुब्बा लगायत उपस्थित सहभागीहरुले टिप्पणी गर्नुभयो । कार्यक्रम म्हेपीस्थित अमृत सेकेण्डरी स्कुलमा भएको थियो ।

पारिजात

संस्कृति जो मान्दैन उसलाई हामी मानिस मान्दैनौं । प्रत्येक युवा/युवतीको प्रेमिका/प्रेमी हुनुपर्ने यो अनिवार्यता संस्कृति थियो रे दार्जिलिङमा त्यो ताका । त्यो संस्कृति जसले पारिजातलाई एउटा गहिरो त्रासदी र चार उपन्यास 'संघर्ष', 'वर-पिपल', 'मानव अन्तर्यामी', र 'शारदा दियो । ती उपन्यास जसलाई उनले च्यातिदिइन् ।

वि.सं.१९८४ बैशाखमा जन्मिएकी पारिजात २०११ सालमा १७ वर्षको उमेरमा नेपाल काठमाडौं छिरिन् । १३ वर्षको उमेरमा छोएको हाडजोर्नी सम्बन्धी रोगबाट जब उनी अत्यन्तै पीडित भइन् तब उनलाई लाग्यो-'जीवन एउटा त्यस्तो फूल हो जुन भ्रमर चुम्बनमै ओइली झर्छु र त्यसको पुष्टि गर्नको खातिर उनले २०२२ सालमा 'शिरीषको फूल' प्रकाशित गरिन् । 'शिरीषको फूल' उनको परिचय र पर्यायको रुपमा स्थापित भयो ।

२०२३ सालमा आएर पारिजातले चर्चित आन्दोलन 'राल्फा' को नेतृत्व गरिन् जसमा रामेश रायन निनु मंजुल लगायतका स्रष्टाहरु संलग्न थिए । निर्मल लामा र मोहनविक्रमिसंह जसलाई पारिजातले ुगडफादरु मानेकी थिइन् संगको संगतपछि उनले जीवनको नयाँ क्षितिज देखिन् र २०३१ सालमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी चौथो महाधिवेशन को सदस्यता लिइन् । २०३९ सालमा अर्को शिरीषको फूल उर्फ प्रगतिवादी शिरीषको फूल 'अनिदो पहाडसँगै' प्रकाशन गरिन् ।

२०५० साल बैशाख ५ गतेको साँझ स्वयम्भू छेउको सानो वनभित्र भयानक ज्वाला र लप्कामाझ धुवाँको नीलो पर्दाभित्र पारिजातको चेहरा अति सुन्दर र दीप्त देखियो जसको शिरमा थियो लेनिनको फोटो ।

गीत र धुनहरु

तिमी मलाई सारङ्गीका केही धुनहरु देऊ-

म तिमीलाई एउटा विवश गरिबको व्यथा भन्छु ।

म तिमीलाई एउटा छाप्रो जलेको रहस्य भन्छु

तिमी दुःखद जीवनहरुलाई धुनमा फेर

म तिम्रो सारङ्गीसँग एउटा गीत साट्छु ।

दुःखहरुको साटासाटमा आँसु बग्ने गर्छ

तिमी पनि रन्छौ म पनि रुन्छु

तर आँसु मान्छेको नियति होइन

आँसु त यस्तो पानी हो जो आगोमा फेरिन सक्छ

दुःख त यस्तो झिल्का हो जो डढेलामा फेरिन सक्छ ।

तिमी मलाई अब यी दुःखहरुको सिङ्गो धुन देऊ

म यी दुःखहरुलाई आजका सिङ्गा गीतहरुम फेर्छु

म यी गीतहरुलाई प्रतिशोधका रापहरुमा फेर्छु ।

तिमी मलाई केवल मन पगाल्ने धुन देऊ

म तिमीलाई इतिहास फेर्ने गीत दिन्छु

तिमी मलाई आफ्नो सारङ्गीका केही धुनहरु देऊ

म गीतहरुलाई परिवर्तनको इतिहासमा फेर्छु

गणतन्त्रको खेती

विक्रम सुब्बा

भन्दिनु है ! पारिजात दिदीलाई भन्दिनु

दिदीले छोडेर गएको मुलुकमा

संविधानका पन्ना-पन्नामा फलेका

गुलिया चिप्ला र धारिला अक्षरहरु

भोक मार्ने मकै-भटमास बन्न सकेनन्

तसर्थ सुरु भएको छ गणतन्त्रको खेती ।

भन्दिनु है ! पारिजात दिदीलाई भन्दिनु

आन्दोलनको हलोमा जुलुसका नाराहरु न्ारेर

गल्ली-गल्ली सडक र चोक जोत्कै जाँदैछन्

फाली अड्काउँने दरबारका जगहरु ज्ोत्दै जाँदैछन्

सात समुद्रपारि र छिमेकका फिरङ्गी-मोडलका

ग्रयान्डडिजाइन र रोडम्यापहरु जोत्दै जाँदैछन्

जोतेको सियो र खनेको चपरीमा

आपुनै रगतको बीउ हाल्दै जाँदैछन्

यो महान् खन-जोतबाट कोही आतङ्कित छन्

र एम्बेसीहरुमा गोप्य प्राविधिक सहयोगमा

बचाउका काला बङ्कर तैयार गरिरहेछन्

तर गणतन्त्रको खेती गर्नेहरु

बङ्करहरु पनि जोत्दै-जोत्दै जाँदैछन् ।

भन्दिनु है ! पारिजात दिदीलाई भन्दिनु…

संविधानका पन्ना-पन्नामा फलेका

गुलिया चिप्ला र धारिला अक्षरहरु

भोक मार्ने मकै-भटमास बन्न सकेनन्

तसर्थ सुरु भएको छ गणतन्त्रको खेती ।

- पारिजातको ११ औं स्मृति दिवस २०६१ को तत्वावधानमा पर्यटन बोर्डको सभाकक्षमा वाचित कविता ।

सुकन्या दिदीले पनि कविता सुन्नुभो

- भोगीराज चाम्लिङ

पारिजात स्मृति केन्द्रले एउटा सार्थक कामको थालनी गरेको छ । मूलतः महिला स्रष्टाहरुलाई तिखार्न मद्दत पुगोस् भनेर गत सातादेखि आयोजना गरिएको त्यो कार्यक्रम नितान्त नयाँ नभए पनि बिरालोको घाँटीमा घन्टी बाँध्नेजस्तो कर्मकाण्डीय प्रकृतिको मात्र पनि होइन । सुकन्या दिदीको सौजन्यमा उपलब्ध म्हेपीको उहाँकै घरको एउटा कोठामा सुरुमा हामी एक दर्जनजतिको उपस्थितिमा कार्यक्रम सुरु गर्दा त्यति रौनक पैदा हुन सकेको थिएन । कार्यक्रमको उद्घाटनस्वरुप तीनवटा कविता वाचन गर्नुभन्दा पहिलो कवयित्री बेन्जु शर्माले यस्तै निराशा अभिव्यक्त गर्दै भनिन् 'यति थोरै मात्रै हुन्छौं होला भन्ने त मैले ठानेकै थिइनँ ।'

तब जब त्यसपछि क्रमशः पाचकुमारी परियार निभा साह सत्या पहाडी र लक्ष्मी मालीले आफ्ना तीन-तीनवटा कविताहरु वाचन गर्नुभयो तब वातावरणमा अलिक रौनकता थपियो । सुकन्या दिदी बीचबीचमा चिटिक्कको टिप्पणी गर्दै भन्नुहुन्थ्यो 'महिला कविहरु छैन छैन भन्छौं । यति राम्रा कविता लेख्ने कवयित्रीहरु हुनुहुँदो रहेछ 'वास्तवमा यो शृङ्खलाको सुरुआत पनि महिला कविहरुलाई लक्षित गरेर नै गरिएको हो पारिजात दिदीले अघि बढाउन खोज्नुभएको महिलामुक्ति अभियानलाई सम्मान र स्मरण गर्ने उद्देश्यका साथ ।

कविता वाचन चल्दै गर्दा स्नेह साय्मिले आकस्मिक फोटोग्राफरको पनि भूमिका निभाइरहनुभएको थियो भने बीचमा मैले पनि सघाएजस्तो गरें तस्बिर खिच्ने मान्छेकै तस्बिर नछुटोस् भन्ने मनोकांक्षाले । २ बजे सुरु गर्ने भनिएको कार्यक्रम तीन बजेतिर सुरु भए पनि 'ननस्टप' ६ बजेसम्म चालु रह्यो । बीचमा चियाचमेना गरियो तर कार्यक्रम स्थगित नगरीकन । र पनि समयको अभाव भएजस्तो अनुभव भयो । समय पर्याप्त हुन सकेन कि सकेन कि भन्ने लागिरह्यो । कवितावाचन र कवितामाथि मोलाहिजा नराखीकन खुलस्तसँग गरिएका टिप्पणीहरु कविहरुका लागि प्रेरक नै थिए । टिप्पणीले अझ धेरै समयको माग गरेको थियो जसले गर्दा कविहरुको विचार पनि सुन्न सकिन्थ्यो । तर कविहरुले कवितावाचन गरे सुन्नेहरुले टिप्पणी गरे । कवि कविता र टिप्पणीका बीचमा त्रिपक्षीय संवाद हुन नसक्नुको पीडाबोध समयभावले हामी सहभागी सबैलाई गरायो नै ।

सुकन्या दिदी सकि्रयतापूर्वक 'ननस्टप' चार घण्टा कविता सुन्नुभयो प्रतिकि्रया दिनुभयो । कस्तो मज्जा लाग्यो हामीलाई पनि ! लक्ष्मी मालीले त भन्नु पनि भयो 'आहा सुकन्या दिदी पनि आज हलचल नगरीकन कवितामा रम्नुभो ।' निभाजीले फ्याट्टै सोधिहाल्नुभो 'अघिपछि उहाँ कविता सुन्नुहुन्थ्यो र लक्ष्मी दिदीले भनेअनुसार पारिजात दिदी छँदा साहित्यकारहरुको जमघट भइरहने भए पनि सुकन्या दिदी 'ल मलाई त हतार छ है' भनेर कामतिर लागिहाल्नुहुन्थ्यो रे । तर त्यस दिन त उहाँको सकि्रय सहभागिता देखियो । त्यसले हामीलाई उत्साहित बनाएको थियो ।

राजेन्द्र अधिकारीले महेनतपूर्वक गर्नुभएको टिपोट र टिप्पणी महेश मास्केको टिप्पणीको शालीन गाम्भीर्य ! यी सबै कुराले अलग्गै आनन्दको सिर्जना गरेको थियो । गर्न त मैले पनि थोरैतिनो टिप्पणी गरें तर सिलसिला मिलाएर बोल्न नजान्ने आफ्नो कमजोरीसँग आफैं असन्तुष्ट रहने गरेको छु म । केही बोल्ने चाहना हुँदाहुँदै पनि स्नेह साय्मिले समयभावका कारण बोल्नै पाउनुभएन । तर कार्यक्रम सकिँदा कसैमा खेद थिएन यस्तो चिटिक्कको कार्यक्रम त अझ व्यवस्थित बनाएर गर्नुपर्ने रहेछ यस्तो कार्यक्रमको सार्थकता हुँदो रहेछ भन्ने साझा निष्कर्षमा हामी सबै थियौं । बेन्जु शर्मा पनि अन्तिममा त कार्यक्रमदेखि 'कन्भिन्स' हुनुभयो भन्ने मेरो आफ्नो निष्कर्ष छ ।

पारिवारिक निकटताको भाव र स्नेहपूर्ण रहेको त्यो छलफलको बारम्बार पक्षपाती हौं हामी ।